مازوت چیست؟ حقایقی تکان‌دهنده درباره مضرات مازوت سوزی برای سلامتی

مازوت چیست و چرا دشمن شماره یک ریه‌های ماست؟

مقدمه آیا تا‌به‌حال احساس کرده‌اید که در روزهای سرد زمستانی، هوای شهر سنگین‌تر، تلخ‌تر و نفس‌گیرتر می‌شود؟ این فقط مه یا سرما نیست؛ این ردپای یک قاتل نامرئی است. آلودگی هوا در شهرهای صنعتی ایران به یک معضل مزمن تبدیل شده و در کانون این بحران، کلمه‌ای به نام «مازوت» یا همان نفت کوره خودنمایی می‌کند.

 بسیاری از ما نام آن را شنیده‌ایم، اما شاید ندانیم که دقیقاً این ماده چیست و چرا سوزاندن آن در نیروگاه‌ها و صنایع، زنگ خطری جدی برای سلامت عمومی محسوب می‌شود. در این مقاله جامع، نه تنها به ماهیت شیمیایی مازوت می‌پردازیم، بلکه تاثیرات مخرب آن بر بدن انسان و راهکارهای مقابله با آن را موشکافی می‌کنیم.

اگر نگران سلامت خود و خانواده‌تان هستید، این مطلب را از دست ندهید.

مازوت (Mazut) دقیقاً چیست؟

مازوت که در زبان انگلیسی به آن "Heavy Fuel Oil" یا نفت کوره سنگین گفته می‌شود، یکی از مشتقات نفت خام است. اگر فرآیند پالایش نفت را مانند آب‌گیری میوه تصور کنیم، بنزین و سوخت هواپیما آب‌میوه شفاف و باکیفیت هستند و مازوت، تفاله‌ی غلیظ و سنگینی است که در انتهای برج تقطیر باقی می‌ماند.

این ماده هیدروکربنی بسیار سنگین است که کیفیت پایینی دارد و ویسکوزیته (غلظت) آن بسیار بالاست. به زبان ساده، مازوت آنقدر غلیظ است که برای انتقال آن در لوله‌ها یا سوزاندن در کوره‌ها، باید حتماً پیش‌گرم شود. از نظر شیمیایی، مازوت سرشار از ترکیبات کربن، هیدروژن، گوگرد و فلزات سنگین است. همین گوگرد بالا پاشنه آشیل این سوخت محسوب می‌شود که عامل اصلی آلایندگی آن است.

۱۲ راهکار عملی کاهش ردپای محیط زیستی برای نجات کره زمین (۲۰۲۵)

انواع مازوت و درجه‌بندی آن

مازوت‌ها بر اساس ویسکوزیته و میزان گوگرد دسته‌بندی می‌شوند. در بازارهای جهانی، مازوت با درصد گوگرد پایین (Low Sulfur) قیمت بالاتری دارد و آسیب کمتری می‌زند، اما متاسفانه نوعی که معمولاً در صنایع کشورهای در حال توسعه استفاده می‌شود، دارای درصد بالایی از گوگرد است که هنگام سوختن فاجعه می‌آفریند.

چرا صنایع از مازوت استفاده می‌کنند؟

شاید بپرسید اگر مازوت این‌قدر خطرناک است، چرا اصلاً تولید و مصرف می‌شود؟ پاسخ در دو کلمه خلاصه می‌شود: اقتصاد و اجبار فنی.

• قیمت بسیار ارزان: نسبت به گاز طبیعی یا گازوئیل، مازوت بسیار ارزان‌تر است. برای صنایعی که مصرف سوخت بالایی دارند، این تفاوت قیمت وسوسه‌کننده است.

• محصول جانبی اجتناب‌ناپذیر: پالایشگاه‌ها نمی‌توانند تولید مازوت را متوقف کنند. وقتی نفت خام تصفیه می‌شود، بخشی از آن خواه‌ناخواه به مازوت تبدیل می‌شود. اگر بازاری برای فروش آن نباشد (به دلیل تحریم یا کیفیت پایین)، انبار کردن آن غیرممکن است و باید مصرف شود.

• کمبود گاز طبیعی: در فصول سرد سال، مصرف گاز خانگی در ایران به شدت بالا می‌رود. در این شرایط، دولت مجبور می‌شود گاز صنایع و نیروگاه‌ها را قطع کند. صنایع برای اینکه تعطیل نشوند، به سوخت جایگزین یعنی مازوت روی می‌آورند.

فرآیند شیمیایی سوزاندن مازوت و تولید سم

وقتی مازوت در کوره‌های نیروگاه‌های حرارتی یا کارخانه‌های سیمان می‌سوزد، واکنشی رخ می‌دهد که خروجی آن چیزی جز سم خالص نیست. مهم‌ترین ترکیبی که آزاد می‌شود، دی‌اکسید گوگرد یا SO2​ است.

علاوه بر گوگرد، سوزاندن مازوت ذرات معلق بسیار ریزی (PM2.5) تولید می‌کند که حامل فلزات سنگین سمی هستند. بیایید نگاهی دقیق‌تر به ترکیبات خروجی دودکش‌های مازوت‌سوز بیندازیم:

• اکسیدهای گوگرد (SOx​): عامل اصلی بوی تند و زننده هوا و باران‌های اسیدی.

• اکسیدهای نیتروژن (NOx​): عامل تحریک ریه و تشکیل مه دود فتوشیمیایی.

• ذرات معلق (Particulate Matter): ذراتی که مستقیماً وارد جریان خون می‌شوند.

• فلزات سنگین: شامل نیکل، وانادیوم و جیوه که سرطان‌زا هستند.

نکته مهم: خطرناک‌ترین بخش مازوت، گوگرد موجود در آن است. مازوت‌های تولیدی در برخی پالایشگاه‌های قدیمی ممکن است تا ۳.۵ درصد گوگرد داشته باشند، در حالی که استاندارد جهانی برای سوخت کشتی‌ها زیر ۰.۵ درصد است!

مضرات مازوت برای سلامتی انسان؛ قاتل خاموش

تنفس هوای آلوده به مازوت شوخی نیست. این آلاینده‌ها تاثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت وحشتناکی بر بدن انسان دارند. وقتی غلظت SO2​ در هوا بالا می‌رود، سیستم دفاعی بدن مختل می‌شود.

۱. آسیب‌های شدید تنفسی

اولین قربانی مازوت‌سوزی، دستگاه تنفسی است. دی‌اکسید گوگرد با رطوبت موجود در مجاری تنفسی واکنش داده و اسید ضعیفی تولید می‌کند که باعث التهاب، سرفه، تنگی نفس و تشدید آسم می‌شود. برای کودکان و سالمندان، این وضعیت می‌تواند منجر به عفونت‌های ریوی حاد شود.

۲. بیماری‌های قلبی و عروقی

ذرات معلق ناشی از مازوت آنقدر ریز هستند که از دیواره ریه عبور کرده و وارد خون می‌شوند. این اتفاق باعث غلیظ شدن خون، ایجاد لخته و افزایش ریسک سکته‌های قلبی و مغزی می‌شود. مطالعات نشان داده است که در روزهای آلوده، آمار مراجعات بیمارستانی با مشکلات قلبی به‌طور معناداری افزایش می‌یابد.

۳. خطر سرطان‌زایی

فلزات سنگین موجود در دود مازوت (مثل نیکل و وانادیوم) و هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای، ترکیباتی سرطان‌زا هستند. تماس طولانی‌مدت با این مواد، ریسک ابتلا به سرطان ریه و مثانه را افزایش می‌دهد.

۴. تاثیر بر سیستم عصبی و روانی

شاید عجیب به نظر برسد، اما آلودگی هوا بر مغز هم اثر می‌گذارد. کاهش اکسیژن‌رسانی و وجود سموم در خون می‌تواند باعث سردردهای مزمن، خستگی، پرخاشگری و کاهش تمرکز شود.

فاجعه زیست‌محیطی: مازوت با طبیعت چه می‌کند؟

مازوت فقط انسان‌ها را بیمار نمی‌کند؛ بلکه اکوسیستم را نیز به نابودی می‌کشاند. تاثیرات زیست‌محیطی استفاده از این سوخت فسیلی سنگین، گاهی تا دهه‌ها باقی می‌ماند.

• باران اسیدی: اکسیدهای گوگرد و نیتروژن در اتمسفر با بخار آب ترکیب شده و اسید سولفوریک و اسید نیتریک تولید می‌کنند. این اسیدها با باران به زمین می‌بارند، خاک را اسیدی کرده، جنگل‌ها را خشک می‌کنند و نمای ساختمان‌های تاریخی را می‌خورند.

• آلودگی خاک و آب: ذرات سنگین مازوت روی خاک و منابع آب می‌نشینند. این آلودگی وارد زنجیره غذایی شده و نهایتاً از طریق محصولات کشاورزی یا آب آشامیدنی دوباره به انسان بازمی‌گردد.

• گرمایش جهانی: مازوت یکی از کثیف‌ترین سوخت‌های فسیلی است که میزان زیادی دی‌اکسید کربن (CO2​) تولید می‌کند و مستقیماً به بحران تغییر اقلیم دامن می‌زند.

مازوت سوزی در ایران؛ واقعیت‌ها و چالش‌ها

در ایران، موضوع مازوت‌سوزی معمولاً با شروع فصل سرما داغ می‌شود. شهرهایی مانند اراک، اصفهان، اهواز و تهران که در نزدیکی نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها قرار دارند، بیشترین آسیب را می‌بینند. پدیده وارونگی دما (Inversion) در زمستان باعث می‌شود دود ناشی از سوزاندن مازوت در سطح زمین حبس شده و مانند یک سقف سربی روی شهر قرار بگیرد.

اگرچه مسئولین گاهی مازوت‌سوزی را تکذیب می‌کنند یا آن را اجتناب‌ناپذیر می‌دانند، اما شاخص‌های آلودگی هوا (AQI) و میزان بالای گوگرد در هوا، گواهی بر این واقعیت تلخ است. عدم نوسازی پالایشگاه‌ها برای تولید سوخت باکیفیت و کمبود سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، گره این مشکل را کورتر کرده است.

راهکار چیست؟ آیا امیدی هست؟

حذف کامل مازوت در کوتاه‌مدت شاید دشوار باشد، اما راهکارهای عملی برای کاهش خطرات آن وجود دارد:

• نصب فیلترهای گوگردزدایی (FGD): نیروگاه‌ها می‌توانند با نصب تجهیزات اسکرابر (Scrubber)، تا ۹۰٪ از گوگرد خروجی را جذب کنند. این تکنولوژی در دنیا رایج است اما هزینه‌بر می‌باشد.

• بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها: تغییر فرآیند پالایش نفت برای کاهش تولید مازوت و تبدیل آن به محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر (کراکینگ).

• توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر: سرمایه‌گذاری روی انرژی خورشیدی و بادی برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی در تولید برق.

• صرفه‌جویی در مصرف گاز: کاهش مصرف گاز خانگی می‌تواند فشار را از روی نیروگاه‌ها برداشته و نیاز به سوزاندن مازوت را کاهش دهد.

نتیجه‌گیری: هوایی که حق ماست

مازوت، این میراث سیاه دوران صنعتی، امروزه بلای جان شهرهای مدرن شده است. دانستیم که مازوت چیست و چگونه با انتشار گوگرد و فلزات سنگین، سلامتی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند. این مسئله فقط یک بحث فنی یا اقتصادی نیست؛ بلکه مسئله مرگ و زندگی است. حق تنفس هوای پاک، ابتدایی‌ترین حق هر شهروند است. تا زمانی که فیلتراسیون دقیق انجام نشود و سوخت‌های پاک جایگزین نگردند، سایه سنگین مازوت بر سر شهرهایمان باقی خواهد ماند.

آیا شما هم در شهرتان بوی تند و سوزش چشم ناشی از آلودگی را تجربه کرده‌اید؟ نظرات و مشاهدات خود را با ما در میان بگذارید تا صدای این دغدغه بلندتر شنیده شود.